Rrëmbimi i Europës

Nga Alfred Lela

Europën kam mësuar ta dua e ta kuptoj përmes Amerikës. Amerika është një nga ato vendet e mrekullueshme që, një shqiptari, i lejon lukse të tilla të tepruara si njëfarë europeizimi in reverse. Nga bregu i andejmë i Atlantikut e sheh më me dashuri gjysmën tjetër të Amerikës. Duke u bërë njëfarë born again europian. Udhëtimi në kah të kundërt, për një ironi të pashpjegueshme të gjërave, sjell të kundërtën. Kur kthehesh në Shqipëri, tashmë si shqiptaro-amerikan, fillon e i shquan Europës të meta që syri s’i kapte më parë. Kjo sjell automatikisht lartësimin e Amerikës, gjysmës tjetër të Europës. Ndërkohë që kontinenti plak bëhet, si në vargjet e Fishtës, kurva e motit.

***

Para se ta shohim Europën si entitet fizik, duhet ta marrim atë si projekt. Sepse të tillë e panë në krye të herës etërit themelues. Po çfarë projekti është Europa? Sigurisht që politik, ekonomik dhe kulturor. Parë në këtë këndvështrim, pyetja pasuese duhej të ishte: ku jemi ne shqiptarët në të tria koordinatat: politike, ekonomike dhe kulturore?’ Në dy të parat, duhet pranuar pa drojë e pa ndonjë sëmbim sedre a kompleks, se ende nuk jemi kompatibël me projektin europian.

Na mbetet Europa si projekt kulturor dhe pyetja: a jemi kulturalisht kompatibël me të’? Gjeografia, gjuha dhe fizionomia qartësisht europiane na e bëjnë të mundur këtë përputhshmëri. Të tria luajnë rolin e tyre në konstruktin shpirtëror të një kombi dhe te ky konstrukt shpirtëror duhet kërkuar përputhshmëria, ose jo, kulturore me Europën.

Përpjekja për ta matur Europën dhe Shqipërinë përmes kutit të “qytetarit të thjeshtë” është deri diku e pandershme. E tillë, sepse qytetari shqiptar dhe ai i demokracive euro-perëndimore nuk i janë nënshtruar fatit të njëjtë historik. I vetmi fat i përbashkët ka qenë ai gjeografik, edhe ky i ndërprerë me kufij fizikë e ideologjikë për 45 vjet.

Përputhshmëria e europianit me shqiptarin kësisoji duhet matur me etalone përfaqësuese të dy njësive. Si perceptohen e përthithen këto etalone shqiptare në kulturën europiane? A pranohen ato? A përqafohen? A shihen si shemra apo si të barabarta? Këto njësi matjeje të shpirtit kulturor shqiptar, ma do mendja shumëkush, por jo gjithkush, do pajtohej me mua, do të ishin Gjergj Kastrioti dhe Ismail Kadare. Që të dy mbrojtës të europeizimit shqiptar, të shmangies së tij prej orientalizmit, qoftë ky në formën e otomanizmit apo atë të komunizmit.

Ajo çka e bën interesante këtë “lojë pasqyrash” të Shqipërisë me Europën, ilustruar edhe nga dy personazhet e lartpërmendura, Kastrioti dhe Kadare, është ajo që mund të quhet rrëmbimi nga Europa. Nëse miti na e prezanton Europën si të rrëmbyerën, ajo, në rastin shqiptar, bëhet rrëmbyesja. Është në fakt një rrëmbim në formën e shpëtimit. I rrëmbushur nga thirrja e gjakut, gjuhës, fesë, ullishtave e brigjeve adriatike, Gjergj Kastrioti-Skënderbeu, me anë të një ploje të ndërtuar mirë, e braktisi oborrin e Sulltanit për t’u nisur drejt Arbërisë. Më shumë se kaq, ai iu bashkua një aleance të krishterë ose më saktë, u bë bashkëthemeluesi i saj kur, me Janosh Huniadin, kryezotin hungarez, nisën luftën e kryqit kundër gjysmëhënës, përpjekje që do shtynte Papë Kalikstin ta shpallte Princin e shqiptarëve Athleta Christi (Kampion të Krishtërimit).

(Për një rastësi fatlume, apo një ‘plojë’ shqiptare të radhës, një tjetër përqafim i Europës me Shqipërinë ndodh pesë shekuj më vonë, kur mbreti i shqiptarëve, Zog I (i cili pretendonte se familja e tij, Zogolli, rridhte prej Kastriotëve-ai është matjan, ashtu siç është edhe një prej pretendimeve për origjinën e Kastriotëve-martohet me një hungareze, Konteshën Gerldine Apponyi).

Kjo aferë rrëmbimesh do të ndërpritej me egërsi me ardhjen në pushtet të komunistëve: Europa dhe Shqipëria nuk mund të dëshiroheshin më: kufijtë u mbyllën dhe europianët e mbetur këtu, të dashurit e grave shqiptare, apo gratë e burrave vendës u izoluan, u burgosën a persekutuan duke ndarë me shqiptarët murtajën e një ideologjie që Europa e kish lindur, por nuk e kish bërë të vetën, duke e shtyrë me sa të mundej në margjina. Për të ardhur në vitin 1990, te rrëmbimi final prej Europës. Ismail Kadare, shkrimtari gjenial shqiptar, i adhuruar në Shqipëri dhe i pranuar gjerësisht në pothuajse të gjitha gjuhët europiane e kish dhënë kumtin e rrëmbimit prej Europës në një prej poezive të tij: një shenjë do t’u bëj të gjithëve e do të ik.

Shenja, me sa duket, ishte letra e shkrimtarit për shefin komunist të Shqipërisë, ku i kërkonte hapjen e vendit. Por ajo u bë më e fortë me ikjen e tij nga Shqipëria dhe kërkesën për strehim politik në Francë. Europa e kish pranuar shkrimtarin shqiptar, jo për ndonjë diversion të momentit, por ngaqë ia njihte shenjat të cilat ishin dhe të sajat, ia pranonte kodet kulturore, të cilat qenë edhe të vetat. Me këtë akt Europa e pranonte Shqipërinë në bashkësinë e saj, për herë të parë, jozyrtarisht, jo me firma, vula e fanfara qeveritare, por me anë traktatesh letrare e kodesh kulturore. Letërsia e Kadaresë ishte kodiku arbëror në galerinë europiane të kulturës.

Nën këtë shenjë, mbi këtë kryeurë të hedhur në Europë nga një udhëheqës politik e një shpirtëror, ne japim e marrim me Europën që prej 22 vjetësh post-komunizëm. Komunikimi ka qenë i vështirë, me ndërprerje, kryeneçësi në anën shqiptare e paternalitet në atë europiane. Por shqiptarët, ndryshe nga disa kombe të tjera, nuk ia kanë ndarë sytë projektit që u lind si nismë politike, maskuar me një pakt ekonomik, por që në thelb pati e do të ketë themele kulturore.

Duke qenë i tillë, pakt kulturor, a pengohet afrimi i Europës me Shqipërinë nga feja e kësaj të fundit, siç është edhe një dyshim i vjetër, brerja e të cilit është kthyer në paranojë te disa?

Së pari, Shqipëria është vend shumëfetar dhe kjo i shton pikë në cultural appeal-in e saj. Së dyti, një statistikë e thjeshtë shpalos faktin se disa vende të krishtera europiane e kanë më të madhe popullsinë e tyre muslimane sesa Shqipëria. Së treti, islami shqiptar është tolerant dhe si i tillë mbetet një nga asetet më të mëdha të Shqipërisë. Nëse Shqipëria e meriton vendin e saj në Europë, kjo vjen edhe për shkak të tolerancës së shumicës së saj muslimane.

***

Ismail Kadare, në një prej sprovave të tij, shkruan se Shqipëria e humbi Europën kur kjo po zbulonte Amerikën. E ka fjalën për rënien e ngadaltë të Arbërisë nën pushtimin osman pas vdekjes së Skënderbeut. Kur kolonët europianë nguliteshin në tokat e pafundme të kontinentit amerikan, kolonët arbër nguleshin në brigjet perëndimore të detit të përbashkët Adriatik. Asohere Europa po dilte prej shtatit të vet e shqiptarët prej të tyrit; të parët për t’u zgjeruar, ndërsa të dytët për të mbetur europianë. Me këtë shpërngulje shtyhet edhe më tej ‘loja e pasqyrave’ mes Europës e Shqipërisë. Ne jemi sërish në anën tjetër të një deti të përbashkët dhe presim që rrëmbimi i Europës të përmbyllet pikërisht në ato brigje ku edhe nisi.