Ura

Nga Besnik Mustafaj

Diku në maj 1994 gjendesha në Trieste i ftuar nga Universiteti i këtij qyteti  për një ligjëratë dhe, me atë rast, më takoi një gazetar i Corriere della Sera për një intervistë. Në njërën nga pyetjet e tij të para, – më kujtohet mirë, – ai më thoshte se Shqipëria ishte urë midis Orientit dhe Perëndimit.

Unë isha prej afro dy vjetësh ambasador i Shqipërisë në Francë dhe një përcaktim të tillë për vendin tim e kisha dëgjuar shpesh në mjedise politike, diplomatike, letrare, universitare. Në mënyrën se si shqiptohej nga bashkëbiseduesit, qofshin ata politikanë, diplomatë, shkimtarë apo universitarë, nuk kisha vënë re ndonjëherë shenja keqdashjeje apo nënçmimi. Përkundrazi. Kisha patur zakonisht përshtypjenn se të tjerët kishin gjetur kështu një metaforë ngacmuese për imagjinatën për të më pohuar me mirësjellje dhe modesti se nuk ishin krejt të paditur  rreth Shqipërisë dhe shqiptarëve, madje dinin diçka thelbësore, por të pamjaftueshme për të ndërtuar një bisedë  fort të ngritur, siç paramendohej të ishte biseda me një ambasador, një bisedë të ushqyer sigurisht nga kureshtja e stërholluar  intelektuale.

Komunikimi kulturor midis Orientit dhe Perëndimit kishte nxitur prej shekujsh kureshtjen, vemendjen, adhurimin e shumë prej intelektualëve më të shquar europianë. Unë ndjeja aty sakaq një si detyrë për të mos i vënë pa nevojë  në siklet bashkëbiseduesit e mij  të respektuar  duke i shtyrë në një qoshe të keqe, ku nuk do të mund të fshiheshin pas stereotipeve të dëgjuara  më së shpeshti  rastësisht e që kishin zënë vend në kokat e tyre, siç zënë vend në kokën e njeriut modern shumë e shumë informacione pa lidhje me jetën që bëjnë në përditshmëri. Dhe filloja e flisja për vendin tim me një shkujdesje të shtirur: pak histori, pak gjeografi, pak politikë. Por pa harruar qëllimin e fshehtë të këtij teatri: të zgjoja tek ata kureshtjen e vërtetë, e cila edhe i ka gjasat të kthehet në vemendje, që do të thotë se më së shumti zgjidhja nga ato fakte që nguliten në mendje qoftë edhe kur  nuk çudisin shumë apo kur nuk janë medoemos ekzotike. E kisha kapërcyer qysh gjatë vitit 1991 shijen e hidhur të zbulimit të një Europe që nuk na njihte, ose na njihte shumë keq. Kur mbërrita në Paris për të marrë detyrën e ambasadorit, në  mes të gushtit 1992, nuk më bënte më përshtypje asnjë lloj pyetjeje. E kisha kuptuar tashmë se europianët e botës së lirë kishin jetuar larg nesh  në kuptimin  më të gjerë të kësaj fjale po aq sa ç’kishim jetuar  ne larg tyre për afro gjysëm shekulli. Fajin e kishte Historia dhe Historia është e të gjithëve.

Më kishte ndihmuar veçanërisht për ta arritur këtë drejtpeshim një kujtim që lidhej tërthorazi me udhëtimin tim të parë jashtë. Në tetor 1986 isha pjesë e një grupi artistësh dhe letrarësh të rinj nga Tirana, të ftuar në UNESCO. Qëndruam një javë. Kur u ktheva, gjeta pa vonesë dy-tri ditë të lira për t’u ngjitur te prindërit, në qytetin tim të lindjes, në Tropojë. E dija se edhe për ata, veçanërisht për babain tim, dalja ime e parë jashtë përbënte një ngjarje të shënuar. E vetmja, që nuk u përzie fare në bisedë gjatë darkës, ishte gjyshja. Ajo përtypej ngadalë siç e kishte zakon dhe dëgjonte – do të kisha thënë – pa ndonjë përqëndrim përshkrimet e mia për Kullën Eiffel, Shëtitoren e Champs Elysée, ndriçimin e papërfytyryeshëm të qytetit, lumin e pashterrshëm ditë e natë të veturave, me një fjalë gjithë ç’paraqitet rëndom nëpër kartolinat me ngjyra. Kjo sepse prindërit e mi ashtu si dy vëllezërit e mi më të rinj nuk prisnin prej meje në atë rast përshkrime më të thelluara.

Kjo ishte marrëveshja e heshtur e njerëzve normalë në Shqipërinë e asaj kohe: kur ndonjërit prej tyre i jepej mundësia e jashtëzakonshme të kapërcente kufirin, të tjerët, që e rrethonin në kthim, i kërkonin vetëm rrëfime të mrekullueshme, për një botë përrallore, pa asgjë të ngjashme me botën ku jetonim ne.  Përndryshe prishej magjia. Sidomos “udhëtarit fatlum” nuk i kërkohej ndonjë dëshmi që të përputhej me propagandën zyrtare mbi “varëfrinë dhe vuajtjet çnjerëzore të popullit nën thundrën kapitaliste”. Ama nuk i kërkohej as të pohonte me fjalë se populli “andej” ishte i lumtur.  Kjo do të ishte gjithësesi tepër e rrezikshme. Kështu, përshtypjet e udhëtimit  mbeteshin në sipërfaqen e qytetit, i cili doemos duhej të ishte madhështor, qoftë ky edhe një qytet i vogël province. Në mënyrën më kuptimplotë këtë rol të tregimtarit e përcaktoi krejt spontanisht dajrexhiu i grupit, me të cilin udhëtova unë. Ne mbërritëm në Paris  pak pas orës nëntë të mbrëmjes. Kur nga dritarja e avionit u duk poshtë qyteti i ndriçuar, ai shpërtheu:

– Uau! Pema e vitit të ri! – Heshti një çast të shkurtër, pastaj shtoi: – Ç’paskam për të sajuar unë për shokët e mi! Do më rrjedhë goja bilbil.

Gjyshja ime vazhdoi të më dëgjonte e heshtur, duke u përtypur ngadalë deri në fund të darkës. Hareja e veçantë e dy vëllezërve të mi dhe unë bashkë me ta, që edhe po i shpeshtonim gotat e rakisë, nuk e preku fare. I vetmi ndryshim nga darkat e rralla të këtij lloji në shtëpinë tonë, domethënë me pije alkolike, ishte se ne ajo nuk na qortoi se po pinim tepër dhe as i kërkoi babait, siç e kishte zakon, të na hiqte gotat. Vështrimet e kohë më kohshme, që më hidhte tek flisja, nuk më lanë përshtypjen se tregimet e mia për Parisin po i ngjallinin ndonjë interes të posaçëm. Ajo më zuri kështu krejt në befasi kur, të nesërmen në mëngjes, më gjeti një çast vetëm në dhomën e ndejës dhe, pa bërë asnjë hyrje, a thua se trembej mos vinte dikush e na ndërhynte në bisedë, më pyeti sa i madh ishte Parisi. Me sa duket unë i hodha një vështrim të hutuar.

-E kam fjalën për njerëzit, – sqaroi shpejt e shpejt. – Sa banorë kishte?

Unë, për t’ia bërë më konkrete përgjigjen, i thashë se Parisi bashkë me rrethinat ka banorë afërsisht sa tri herë gjithë Shqipëria.

-Nuk tallem, – nguli këmbë ajo.

Unë isha sakaq i bindur se ajo grua, që më kishte mëkuar e mbajtur në prehërin e vet po aq sa nëna ime në mos më shumë, nuk kishte çelur me mua kurrë një bisedë kaq serioze sa kjo. Por nuk ikisha asnjë parandjenjë se ku donte të dilte. E sigurova me një zë të vendosur se nuk po tallesha. Parisi bashkë me rrethinat kishte vërtet një popullsi afërsisht sa tri herë e gjithë Shqipëria. Gjyshen e përshkoi një trishtim enigmatik, uli sytë mbi gjunjët e vet, mbështolli pëllëmbën te bërryli im sikur donte të mbahej për të mos rënë ose sikur donte të ma përcillte  ankthin e vet dhe, pas një çasti, lëshoi një ankim, që nuk më drejtohej më mua:

-Si ia bëjnë për t’i ushqyer gjithë ata njerëz!

Aty për aty nuk mendova asgjë serioze. Madje pata një shtysë të parë për të qeshur duke e këshilluar atë plakë të shtrenjtë të mos e vriste mendjen kaq shumë. Mund të kisha lëshuar edhe  ndonjë budallallëk tjetër të ngjashëm. Por nuk qesha e as nuk nxorra fjalë nga goja. Diçka më mbajti. Lirova ngadalë e gjithë kujdes bërrylin, ku dora e saj e majtë kishte vazhduar të mbështetej si e harruar dhe u largova nga dhoma. As ajo nuk  më la të kuptoj se kishte gjë tjetër për të më thënë. Nuk u tregova të tjerëve në familje  për këtë bisedë dhe një ditë më pas u largova nga qyteti i lindjes me përshtypjen e dhimbshme se gjyshja kishte filluar  të lajthiste pak nga mosha. Me kaq u përpoqa ta fshij nga koka si një kujtim që vetëm do të më lëndonte.

Ky ka qënë shpjegimi, që i dhashë  unë pyetjes së saj deri në fillim të viteve ’90, kur regjimi stalinist në vendin tim u shemb dhe, ndër liritë themelore që fituan shqiptarët, të gjithë tashmë, pa dallim, ishte dhe liria e qarkullimit. Për arsye të profesionit tim si shkrimtar dhe të angazhimeve të mia në politikë, pak më vonë edhe si diplomat,  unë kisha rast dhe mundësi të udhëtoja pakrahasimisht më shumë se pjesa dërrmuese e bashkatdhetarëve të mi. Më së shpeshti, kuptohet, udhëtoja në Europë: Bruksel, Romë, Paris, Bon, Londër, Madrid, Strasburg, Athinë e kështu me radhë gjithandej. Dhe, merret me mend, në këto udhëtime takoja kryesisht njerëz të ditur e shumë të ditur, të rëndësishëm e shumë të rëndësishëm në vendet e tyre, por edhe në Komisionin Europian, në Parlamentin Europian, në Komitetin e Helsinkit, në PEN Club, në UNESCO, në ministritë e ndryshme të jashtme, nëpër universitete. Në herët e para përqëndrohesha krejt si një shkollar praktikant te pyetjet që më drejtoheshin lidhur me Shqipërinë. Por, kur këto pyetje përsëriteshin nga një kryeqytet në tjetrin, nga një zyrë në tjetrën, nga një konferencë në tjerën, zura të nervozohem dhe jepja përgjigje gjithnjë e më të shkurtra e të thata, në të cilat, dashje pa dashjen time kullonte bezdia dekurajuese. Me ndonjë përjashtim shumë të rrallë, këto pyetje nxirrnin në pah njohjen e pakët, të cekët e sidomos mosnjohjen e plotë të bashkëbiseduesve të mi mirëdashës rreth asaj që kishte ndodhur në vendin tim nën sundimin komunist. Nuk e përligjja dot.

E ndjeja muaj pas muaji se po rrezikoja të rrëshqisja drejt një zhgënjimi të hidhur. Por isha aq i kthjellët sa ta kuptoja se një zhgënjim i tillë dëmin më të madh do të ma bënte mua vetë. Dhe nuk mund të pajtohesha me të. U vura në kërkim të një qasjeje ndryshe të këtij realiteti. Ndër të tjera, m’u kujtua biseda e vjetër me gjyshen. Befas arsyetimi i saj nuk m’u duk aspak si një lajthitje e trurit të saj të lodhur nga mosha. Përkundrazi. Gjyshja ime ishte lindur pak para Luftës së Parë Botërore në një fshat shqiptar mbetur në Mal të Zi pas caktimit të kufijve shtetërorë. Ajo ishte një grua e pashkolluar, por një grua e mençur dhe që kishte përfytyrimin  e vet për botën, një përfytyrim i pandikuar nga politika dhe zhvillimet e tjera historike, ndodhur për shkak të politikës qoftë në vendlindjen e saj e qoftë në vendin ku ishte martuar e bërë nënë. Përfytyrimi i saj për fatin e botës në përgjithësi ishte përcaktuar gradualisht nga disa fakte, për të cilat ajo ishte tejet e sigurtë në sajë të përvojës së vet. Si e pashkolluar, ajo nuk lexonte gazetat e as broshurat propagandistike që mbërrinin edhe në shtëpinë tonë, si kudo. Nuk ndiqte kurrë lajmet në radio e as në televizion. Nuk merrte pjesë në asnjë lloj mbledhjeje. Madje, me kalimin e viteve, edhe nga shtëpia dilte rrallë e më rrallë. Por ajo vazhdonte të ishte një zonjë shtëpie thellësisht e merakosur për mirëqënien brenda familjes. Sidomos në qendër të vemendjes së vet kishte ushqimin, i cili, deri me ardhjen e komunistëve në pushtet kishte qënë i bollshëm në kuzhinën e saj. Familja ime, si të gjitha familjet malësore në veri të Shqipërisë, kishte si pasuri kryesore tokat bujqësore, pemëtoret, bagëtitë, pyjet. Dhe kishte shumë të tilla. Erdhi koha kur të gjitha u shtetëzuan. Në kuzhinën e saj nisën të pakësohen ushqimet, deri sa, në mesin e viteve ’80, kur e pata unë udhëtimin e parë jashtë, në Paris, në kuzhinën e saj mungonin jo vetëm mishi e gjalpi, por edhe shumë nga gjërat më bazike për të sajuar një gjasme drekë a darkë, gjë që për të ishte kthyer në një ankth të vërtetë. Ajo e kishte fare të qartë si kishte rrjedhur historia e varfërimit në vendin e vet dhe, me logjikën e vet të zonjës së përgjegjshme të shtëpisë, nuk gjente asnjë arsye  për të besuar  se kjo Histori nuk ishte ishte e përbotshme. Nuk e rrokte dot logjika e saj idenë se vendi i saj ishte një përjashtim në suazën e përbashkët të jetës së Europës. Zakonisht pakënaqësinë e vet ajo e shprehte duke thënë se kanë ardhë kohë të këqia. Rënkimi se si ia bënin  në Paris gjithë ata njerëz – afro tri herë më shumë se mbarë Shqipëria, – për t’u ushqyer, i kishte dalë jo nga mendja, por nga plaga e madhe në fund të shpirtit për kohët e këqia që kishin ardhur për mbarë botën.

Në të njëjtin regjistër  arsyetimi nisa t’i vendos edhe bashkëbiseduesit e mi të rinj dhe nuk kisha më probleme me durimin tim as për t’i dëgjuar pyetjet e tyre dhe as për t’u folur për dramën, nga e cila vendi im sapo kishte dalë. Ata ishin lindur dhe rritur në anën me diell të Europës. Mirëqënia e tyre vetëm ishte përmirësuar qysh nga mbarimi i Luftës, liritë e tyre vetëm ishin shtuar. Pse duhej pretenduar prej tyre ta kishin mendjen te ne, që përpëliteshim për të mbijetuar  në këtë qoshe të vogël e të zhytur në errësirë të kontinentit të vjetër? Instinkti i vetëmbrojtjes për të mos e përjetuar gjendjen e vet e të vendit të vet si ndëshkim të fatit e kishte nxitur  përfytyrimin e gjyshes time ta përgjithësonte  varfërimin. I njëjti instinkt i vetëmbrojtjes për të mos e parë rehatinë e vet të trazohej për shkak të brerjeve në ndërgjegjen e tyre morale e kishte kufizuar  përfytyrimin e elitave perëndimore  duke e mbyllur përgjithësisht brenda hapësirës me diell të Europës. Tashmë që kufiri kishte rënë dhe ne, shqiptarët, po ashtu kishim dalë në diell, ishte i pashmangshëm ndërtimi i një marrëdhënieje normale me njëri-tjetrin, që do të thotë, veç të tjerash, edhe normalizim i përfytyrimit që do të kishim në vazhdim njëri për tjetrin.

Tundimi i parë, i shpjegueshëm sepse ngushëllues për prapambetjen ku e shihnim veten, por edhe më i lehti për psikikën  tonë të drobitur nga errësira e gjatë, ishte për t’i gjykuar miqtë tanë të rinj europianë pse na kishin braktisur kaq gjatë në fatkeqësinë tonë. Unë vetë jam gjendur sa e sa herë në ato fillime pre e një tundimi të tillë. Në maj 1994, në Trieste, kur edhe do të takoja gazetarin e Corriera della Sera për t’i dhënë intervistën në fjalë, besoja se e kisha kuptuar qartë dhe përfundimisht sa e padobishme ishte përpjekja për t’i fajësuar perëndimorët për egocentrizëm, – dhe këtu nuk e kam fjalën aspak për majtistët e perëndimit. Ata janë një problem më vete. Besoja gjithashtu se isha stërvitur tashmë mjaftueshëm për ta përmbajtur tundimin. Nuk e di çfarë damari më kërceu ashtu papritur kur ai gazetar përmendi se ne, shqiptarët, ishim një urë midis Orientit dhe Perëndimit. Isha i bindur siç jam edhe sot e kësaj dite i bindur se ai gazetar po më fliste me dashamirësinë më të madhe. Nuk jemi urë, ia ktheva. Ura është bërë për të kaluar nga njëri breg në tjetrin. Mbi urë nuk mund të jetohet. Ne duam të jetojmë. Historia jonë, kultura jonë, identiteti ynë kombëtar dhe ëndrrat tona për të ardhmen janë në Perëndim. Përgjigjja ime m’u duk sakaq tepër patetike dhe m’u  zbeh frymëzimi ta vazhdoj më tej arsyetimin. A nuk e kisha kuptuar se nuk na mjaftonte e shkuara, qoftë ajo me lavdinë e hershme e qoftë ajo me tragjedinë e djeshme, për t’u pranuar  në Europë ? Nuk na mjaftonin as ëndrrat e bukura europiane për të ardhmen tonë, sigurisht. Na nevojitej të ndërtonim një të tashme, ku mund të tregonim se duam dhe dimë ta jetojmë ditën si europianë. Ne problemet i kishim siç vazhdojmë t’i kemi edhe njëzet vjet më pas pikërisht me të sotmen, që na mungon. Ndërkohë, qeveria ka ngritur një grup të posaçëm pune për të hartuar strategjinë e zhvillimit të Shqipërisë për vitin 2020. Ne dimë të krenohemi vend e pa vend me të kaluarën. Dimë kështu edhe t’u caktojmë detyra brezave të ardhshëm. Por nuk duam të marrim përsipër përgjegjësitë, që na takojnë për të sotmen. Jemi frikacakë apo ta pandershëm ? Megjithatë, gazetari i mbajti shënim mirë fjalët e mia se ura është bërë për të kaluar nga një breg në tjetrin e jo për të jetuar mbi të. I përfshiu në intervistën që botoi të nesërmen. Në të vërtetë, ishte një kujtesë që ia drejtoja më shumë gazetarit italian apo vetes ?